Gutiler

Lugalannatum Tableti. Tablette Gutium ibaresi geçerken, Gutiler hakkında ilk bilgileri vermektedir.

Guti ya da Kuti, Kurti, Kurdu gibi isimlerle anılan halk, Kürtlerin tarihteki atalarından biridir. Bu halk, Güney Mezopotamya ile Zagros Dağları'nda (günümüzde İran) göçebe olarak yaşamıştır. Gutilerin yaşadığı bölge, Gutium adıyla biliniyordu. Akad İmparatorluğu, Mezopotamya'nın ilk imparatorluğu, MÖ 3. binyılın sonlarında yıkıldığında, Gutiler bu durumdan faydalanarak bölgenin hakimiyetini ele geçirmiş ve Sümer Guti Hanedanı'nı kurmuşlardır. Sümer Kral Listesi'nde IV. Uruk Hanedanı'ndan sonra Gutilerin Mezopotamya'da egemen oldukları belirtilir. Bu listede, 21 Guti kralının adı verilerek, bu kralların yaklaşık olarak 91 yıl 40 gün süreyle iktidarda kaldığı kaydedilmiştir. ¹

Guti halkı, Sümer ve Akkad şehir devletleriyle olan etkileşimleri sayesinde tarihte önemli bir rol oynamıştır. Guti'nin, Sümerlere karşı savaşlar yaptığı bilinmektedir. Örneğin, Guti'nin Sümer şehir devleti Ur'a saldırıp burada bir süre egemenlik kurduğu, Sümer Kral Listesi gibi kaynaklarda yer alan bir bilgidir. ² Prof. Speiser şunları söylüyor: İsimlerin ve sıfatların benzerliği, Guti halkının Sümer topraklarına çok eski hükümetler döneminde girmeye başladığını göstermektedir. Gutilerin bu topraklardaki etkinlikleri ve nüfuzları arttıkça, Sümer ülkesini de işgal etmeye başladılar. Aynı şekilde, MÖ. 2600 civarına denk gelen Kral Gudi döneminde Lagaş devletinin gerçekleştirdiği ünlü ilerleme ve uyanış, büyük ölçüde bu dönemin etkinliklerine denk gelmektedir ve hiç kuşkusuz bu bir tesadüf değildir. ³

Tarihçe

Bu topluluk, Zagros Halkları arasında tanınan ünlü bir halktır. MÖ. 2649 yılında, bir dönem Sümer ve Akad topraklarını istila ederek egemenliklerini 125 yıl 40 gün süreyle sürdürdüler. Nipur bölgesinde bulunan krallar sütununda, Gutilerin yirmi bir kralının adı yer almaktadır. Görünüşe göre, Guti Devleti, Eriha'daki başkentlerini terk ederek Akad ve Sümer topraklarında sömürgeci bir yönetim kurmuşlardır. Aynı şekilde, güçlü Lagaş (Lagash) kralları da Gutilerin son kralı Tirigan’a boyun eğmek zorunda kalmışlardır.

Sümer şehri Uruk'un Prensi Utuhegal, Guti kralı Tirigan'a karşı zafer için dua ediyor.

MÖ. 2524 (26. yüzyıl) yılında Ur kralı, Guti ırkının Akad topraklarındaki egemenliğine son verdi ve bu halkın aşiretleri Zagros Dağları'na geri dönmek zorunda kaldılar. MÖ. 18. yüzyılın ortalarında, Kasay aşiretlerinin Babil topraklarına saldırarak talan yapmalarının ardından, Guti aşiretleri de onlarla birlikte hareket etti. Ancak bu tarihten itibaren, Asur Devleti'nin kuruluşuna kadar geçen dönemde Gutilerle ilgili herhangi bir belgeye rastlanmamaktadır. MÖ. 13. yüzyıla kadar Asur Devleti, güçlü ve etkili bir yapıya sahip değildi, bu yüzden Zagros Dağları'na sığınan halklarla çatışmaya girecek veya onların topraklarını işgal edecek durumda değildi. Ayrıca, Gutiler ve Lulular, Asur’un desteğine ve korumasına ihtiyaç duyuyordu.

Daha sonra Asur kralı I. Şalmaneser, Guti halkıyla karşı karşıya geldi ve selefinden çok daha yoğun bir şekilde onlarla savaştı. Bugüne kadar ortaya çıkan ve tarihi kaynaklarda adı geçen bu kralın dönemiyle ilgili Asur kalıntılarından anlaşıldığı kadarıyla, Guti aşiretleri oldukça zorlu ve sert bir halktı. Guti halkının vatanının sınırları, Urartu Ermenistan'ından başlayıp batıya doğru Kimukhi-Turabdin'e kadar uzanıyordu. Asur krallarına ait antik eserlerden ve ilgili metinlerden çıkarılabilecek genel sonuç şu şekildedir: Zagros Dağları'nın merkezi, 'Guti-Kuti ve Cuti' halklarının milli vatanıydı.

Guti ve Kurti Kelimesi Arasındaki İlişki

Şimdi 'Guti' ve 'Kurti' kelimeleri arasındaki ilişkiye bakalım: Son dönemde keşfedilen ve tarihi Asur kralı 'Tukuliti-Inurta' dönemine kadar uzanan, tek bir olayı anlatan iki antik eserden birinde 'Guti-Cuti', diğerinde ise 'Kurti' kelimesi yer almaktadır. Bu durum, her iki kelimenin aynı halkı tanımlamak için kullanıldığını ya da 'Gurti-Kurhi' teriminin, 'Guti' halkının büyük bir kısmı için kullanıldığını göstermektedir. Gerçekten de, pek çok doğu bilimci, telaffuz açısından benzerlik gösteren 'Kurtiwi-Kurtioi' ve 'Kurti' kelimelerini derinlemesine incelemişlerdir. Örneğin, 'er-Rabitah el-Luxewiye li-Lafzi Kurd' kitabının yazarı, Kürdistan halkının kökenini araştırırken 'Kurtiwi' kelimesinin büyük önem taşıdığını vurgulamaktadır. Ardından doğu bilimci Driver'ın görüşlerini özetleyerek şöyle der: Karda, Kardukhi, Kurtokhi, Khurdi, Kardak, Sirti, Kirti, Khurdyayi, Khurdoeni, Kardu, Karda, Kardaviye, Kardaye, Kartavaye, ya da Kurdaya… gibi kelimelerin hepsi, ağız farklılıkları ve ses tonları değişse de aynı kökten türemiş olduklarını gösterir. Bu bağlamda, bu doğu bilimci, günümüzdeki Kürt halkının kökenini, Xenophone'un bahsettiği Karduhoy halkına ve Sümerler dönemindeki Kardayi halkına dayandırmaktadır. Ayrıca, 'Ur' hükümetinin üçüncü dönemindeki rivayetlerden birinde, 'Karda' kelimesinin, halklardan birinin adı olduğu belirtilmektedir.

Tüm bu verilerden kesin bir şekilde anlaşılmaktadır ki, eski 'Kurtiwi' kelimesi ile günümüzdeki 'Kürt' kelimesi arasında güçlü bir bağlantı bulunmaktadır. Ayrıca, 'Kurdoeni' ve 'Kardukhi' gibi coğrafi terimler, 'Kurtiyo' kelimesinin anlamını taşıyan eski antik eserlerle birebir örtüşmektedir. Tarihçilerden pek çoğu, bu kelimelerin hepsinin tek bir 'nesne'yi tanımlayan ortak kelimeler olduğunu belirtmişlerdir. Ancak, 'Kurti' ve 'Guti' arasındaki farkın ortadan kalkmasıyla, günümüzdeki Kürdistan halkı içinde, eski 'Guti' halkının akrabalarının ve torunlarının yaşadığı sonucuna varabiliriz.

Bazı doğu bilimciler, Zagros Dağları'nın büyük bir kısmını işgal eden bu eski halkın, şimdiki Kürt halkının ataları olduğuna inanıyorlar. Bu halk, yaşadığı bölgede bağımsız bir devlete sahipti. Yakındoğu'nun Eski Tarihi adlı eserde yer alan ve son dönemde keşfedilen krallar listesinde belirtilenlere göre, bu halkın bilinen ilk kralı Annatum'dur ve Elamilerle savaşa girmiştir. Aynı zamanda Lagaş'ın da kralıydı.

Söz konusu listede, Guti kralı Lugal Zagis'in adı da geçmektedir. Bu kral, MÖ. 29. yüzyılda Erikh (Erech) şehrinin ve Sümer ülkesinin hükümdarıydı. Guti krallarından bir diğeri ise Halman fatihi Annubinini'dir. Bu kişi, Akad kralı Sargon'dan önce tahta çıkmıştır. Dr. Speiser, değerli eserinin 99. sayfasında şu şekilde ifade etmiştir: Sümerlerden kalan özel isimlerden anlaşılabildiği kadarıyla, bazı Guti kökenli toplulukların Sümerler'in ülkesinde yaşadığı söylenebilir ve bu durum, kısa bir süre sonra bağımsız bir devlet kurmalarına kadar devam etmiştir. Sonraki dönemlerde daha da güçlenen bu Guti kökenli topluluklar, Akad ülkesine karşı birkaç kez saldırıda bulunmuşlardır. Sonunda, MÖ. 27. yüzyılın ortalarında ünlü Akad kralı Naramsin'i yenmişler, tüm Akad ülkesini işgal etmişler ve büyük bir ihtimalle Guti krallarının egemenliği altındaki Akad ülkesi, Erikh hükümetinin denetimine geçmiştir. Yirmi yıl içinde, burada beş Erikh hükümdarı hüküm sürmüştür. Sonrasında ise Guti aşiretlerinin, tüm Akad ülkesini fethedip egemenliklerini ülkenin dört bir yanına yaydıkları görülmüştür.

Gutilerin bu topraklardaki egemenliği yaklaşık iki yüzyıl sürebilir. Son yıllarda bulunan tarihsel eserlerdeki bilgilere göre, Sümer ve Akad Ülkeleri uzun bir süre Gutilerin yönetiminde kalmış ve aynı şekilde güçlü Lagas (Lagash) kralları da onlara bağlı olmuşlardır. MÖ. 2500 civarlarında Pates Gudi (Gudea) dönemine denk gelen Lagaş'ın altın dönemi, Gutilerin egemenliğiyle paralel bir zamana tekabül etmektedir. Burada bahsedilen Gudi'nin Guti kökenli olduğu açıktır. Ancak ne yazık ki, bu eski Kürt devletine dair yeterli bilgiye sahip değiliz. Yaklaşık iki yüzyıl süren egemenlik döneminde gerçekleşen olaylar ve bırakılan eserler hakkında pek fazla bilgi bulunmamaktadır, ayrıca bu devletin krallarının isimleri ve bu uzun süre zarfında tahta çıkan kaç kral olduğu da bilinmemektedir. Mr. Hull'un Yakındoğu'nun Eski Tarihi adlı eserinin sonunda yer alan eski krallar listesinde, Kral Naramsin dönemine kadar ve Ur devletinin Akad ülkesini istila ettiği tarihe kadar geçen kralların isimleri yer almamaktadır. Bu dönem, MÖ. 2700 ile 2500 arasına denk gelmektedir. Fakat Dr. Speiser'in eserinde, Akad ülkesindeki son Guti kralının Tirigran olarak bilindiği ifade edilmektedir. Mr. Hull'un kitabındaki 210. sayfada verilen krallar listesinden anlaşıldığı kadarıyla, MÖ. 28. yüzyılda ünlü Kral Sargon veya Sargan-Şarri (Shargani-Sharri), Guti kralı Şarlak (Sharlak) ile savaşmış ve onu yenilgiye uğratmıştır.

Guti devletinin Ur-Uruk kralı Utu-Hegal tarafından yıkılmasının ardından, Guti aşiretleri eski toprakları olan Zagros Dağlarına geri çekildiler ve bir daha Akad ülkesinin huzurunu bozmadılar. Sadece bir kez, Kasay aşiretlerinin Babil'e saldırdığı sırada Guti aşiretleri onlara destek vererek mühimmat temin etmişlerdir. Ardından Gutiler, Luluların arasında kaybolmuş ve ülkeleri Lulu topraklarının bir parçası haline gelmiştir.

Yakın zamanda bulunan bir tarihi belgede, Asur kralı Adad-Nirari şu şekilde konuşmaktadır: Ben Kasay, Guti, Lulum ve Subaru ordularını büyük bir yenilgiye uğrattım. Bu ifadede bahsedilen Gutiler, Sümer ve Akad kaynaklarında da adı geçen aynı Gutiler'dir. Askeri zaferleri Urartu (Ermeniye) ve Hani Galbat bölgelerine kadar ulaşan Kral I. Şalmaneser ise şöyle demektedir: Guti halkı, bu dönemin göğüne Zühre yıldızları gibi asılmışlardır. Bunlar güç ve egemenlikle tanımlanamazlar. Aksine kararlı ve azimli yapılarıyla bilinirler. Sonsuz şiddet, terör ve yıkım onlar için bir yaşam biçimidir. Bu halk, bütün sertliği ve kuvvetiyle benim irademe karşı koymuş ve her zaman düşmanlıkla direnmiştir. Bu açıklama, Guti halkının gücünü, şiddetini ve dirençlerini anlatır; büyük karakterlerini ve sert kişiliklerini gözler önüne serer. Bu özellikler, günümüz Kürdistan aşiretlerinin cesaretini, direncini ve eşsiz dayanıklılığını hatırlatmaktadır.

Bu savaşın sonunda Asur Ordusu, düşmanlarına karşı geçici bir zafer elde etti. Bundan önce, Asur ordusu etrafa korku salarak barbarca eylemler gerçekleştirmiş, vahşi katliamlar yapmıştı. Hatta Asur krallarının bu barbarlıkları halk arasında bir atasözüne dönüşmüştü. Salmaneser, bu durumu şu şekilde dile getirmektedir: Guti halkının kanı; Urartu'dan Kemuhiye kadar uzanan geniş bir alanda sular gibi aktı. Bu açıklama, Guti halkının isyan bölgesinin Ermeniye'den Tur-Abidin Dağı'na kadar geniş bir alanı kapsadığını gösteriyor. Sonuç olarak, daha önce bahsedilen belge ve Kral Tukulti-Ninorta ile diğer eski krallardan aktarılan rivayetler, Zagros Dağlarının ortasında yer alan bölgenin tamamen Guti halkının ulusal vatanı olduğunu ortaya koymaktadır.

Dr. Speiser ise sözlerini şu şekilde devam ettiriyor: Guti veya Kuti-Kurti halkı, dil açısından Zagros halkları arasında yer almaktadır. Bu nedenle, bu halkların Sami ya da Ari (Hind-Avrupa ailesine ait) olduklarını söylemek mümkün değildir. Elbette, bazı Ari halkları bu halklar arasında yer almış olabilir. Ayrıca, MÖ. 2. bin yılın ortalarında Mezopotamya'da Ari halklarına da rastlanmıştır. Ancak, MÖ. bin yıllarında Zagros Dağları'nın halklarının büyük bir çoğunluğunu Ari halklar oluşturuyor olsa da, bu durum Gutilerin Ari kökenli olduğu anlamına gelmez. ⁴

Fiziksel görünümleri

Tarihçi Henry Hoyle Howorth, Asurolog Theophilus Pinches, arkeolog Leonard Woolley ve Asurolog Ignace Gelb'e göre, Gutiler açık tenli ve sarışındı. Ancak bu görüşler, Eski Ahit'te yer alan halkların tanımlamalarıyla bağlantılıdır. ⁵

Gutilerin sarışın olduklarına dair ilk bulgular, Guti (ve Subartulu) kölelerini 'açık tenli' anlamına gelen namrum veya namrûtum kelimeleriyle tanımlayan bazı tabletlerin Julius Oppert tarafından yayınlanmasıyla ortaya çıkmıştır. Bu 'açık renkli' tanımlaması doğrudan sarışın olduklarını kanıtlamasa da, aynı görüş Georges Vacher de Lapouge ve Sidney Smith tarafından da dile getirilmiştir. ⁶

Sümer Kral Listesi'nde Guti Hanedanı

Sümer Kral Listesi'nde, Guti Hanedanı IV. ve VI. Uruk Hanedanları arasında yer almakta ve 21 kraldan oluşmaktadır. Ancak, bu krallar hakkında mevcut bilgiler oldukça sınırlıdır ve yalnızca dönemin bazı kaynaklarında yer alır. İlginç bir şekilde, bu kaynaklarda adı en sık geçen kral olan Erridu-Pizir, kral listesinde yer almamaktadır. ⁷ Guti Krallarının ve hüküm sürelerinin sıralandığı liste, '21 Kral 91 yıl 40 gün hüküm sürdü' ifadesiyle sona ermektedir. Erridu-Pizir, kendisini Akad kralları gibi 'dört bir yanın kralı' olarak tanımlamış ve Mezopotamya'da egemenlik kurma amacıyla edebi bir propaganda yürütmüştür. Bu yaklaşım, Guti Kralı Laerabum’a ait bir yazıtta da görülmektedir. Sippar kentindeki kazılarda ele geçirilen bir topuz başındaki yazıtta, metne zarar verecek kişilere yönelik şu lanet yer almaktadır: 'Guti'nin güçlü kralı Lā-'rāb… (bu topuz) yapıldı ve adandı… her kim bu yazıtı siler ve (yerine) kendi adını yazarsa… Guti tanrısı Astar ve Sîn müesseselerini yıksın. Dahası, seferinde başarılı olamasın.'

Sümer Kral Listesine göre, Gutilerin Mezopotamya’daki son kralı, yalnızca 40 gün tahtta kalan Tirigan’dır. Utuhegal, Uruk kentinin kralı olarak Tirigan’ı yenilgiye uğratıp esir almış ve bu olay Guti hakimiyetinin sona ermesine yol açmıştır. Ancak Üçüncü Ur Hanedanı dönemine ait metinler, Gutilerin Orta Fırat bölgesinde siyasal varlıklarını sürdürdüğünü ortaya koymaktadır. Bu durum, Gutilerin Mezopotamya'daki etkinliklerinin tamamen sona ermediğini göstermesi açısından önemlidir.

Kaynakça