Yazılı kültürle yeterince tanışmamış toplumların merkezden uzak kesimlerinde, ortak kültürel miras ve birikimler sözlü kültür ortamında üretilmiş ve aktarılmıştır. Geleneksel Kürt toplumunda bu görevi üstlenenler, dengbêjlerdi. Dengbêjler, toplumun hafızası ve vicdanı olarak işlev görmüş, toplumsal olaylar ve ortak hafızanın taşıyıcısı olmuşlardır. Toplumsal hayatta gerekli olan bilgiyi dağıtan ve aktaran bir konumda olan dengbêjler, sosyal ve siyasi ihtiyaçlara göre farklı rollere ayrılmış; kültürün yayılımını ve sürekliliğini sağlamada kritik bir görev üstlenmişlerdir. 'Dengbêj' kelimesi, Kürtçede 'deng' (ses) ve 'bêj' (söz) kelimelerinden türetilmiştir. Bu terim, 'sözün bir ahenkle icra edilmesini sağlayan kişi' anlamına gelir. Dengbêjler, Kürt sözlü kültürünün varlığını büyük ölçüde bugüne taşıyan kişilerdir. Onlar, destanların, halk hikâyelerinin, ilahilerin ve mesnevilerin icracılarıdır. Dengbêjler, çoğunlukla köyden köye dolaşıp söyledikleri destanlar ve kilamlarla hayatlarını kazanmışlardır. Dengbêjlerin sanatı genellikle bir müzik aleti kullanılmadan, tamamen sesin ve gırtlak gücünün yardımıyla icra edilmiştir. Ancak bazı dengbêjler erbane (def) ya da bilûr (kaval) gibi çalgılar eşliğinde de sanatlarını sunmuşlardır. Onların hikâyeleri ve melodileri, toplumsal olayların aktarımında adeta bir medya işlevi görmüştür. Örneğin, bir aşiret kavgası ya da bir yiğidin kan davasındaki kahramanlıkları dengbêjlerin melodik anlatımlarıyla bir yöreden diğerine taşınmış ve ün kazanmıştır. 1 2
Dengbêjler, geleneksel Kürt toplumunda birer 'hafıza' niteliği taşıyarak toplumsal olayları şiirsel bir dille ifade eden anlatıcılardır. Yaşadıkları dönemin siyasi, sosyal ve ekonomik olaylarını eserlerine konu edinmiş, böylece hem bilgi kaynağı olmuş hem de toplumsal bilincin korunmasına katkı sağlamışlardır. Onların eserleri, kahramanlık hikayelerinden kültürel geleneklere kadar uzanan geniş bir yelpazeye yayılarak, toplumsal dayanışmayı ve ortak yaşam bilincini güçlendiren bir rol üstlenmiştir.Dengbêjlerin toplum üzerindeki etkileri, halkın belleğini canlı tutmak ve ortak değerleri aktarmakla sınırlı kalmamıştır. Hikayeleri, toplulukların dayanışma ve sorun çözme süreçlerinde de rehberlik etmiştir. Dengbêjlerin sözlü anlatımları, çatışmalara barışçıl çözümler bulmak veya uzlaşma sağlamak için sıklıkla kullanılmıştır. Bu yönleriyle dengbêjler, toplumsal uyumu sürdürme ve halk arasında birliği sağlama görevini üstlenmiş, çok yönlü bir role sahip olmuşlardır. 3 4
Dengbêjler, tarih boyunca farklı temalara odaklanmışlar ve bu temalar üzerinden toplumsal mesajlar vermişlerdir:
-Aşk ve Ayrılık: Siyabend ile Xecê, Ferhad ile Şirin gibi destanlarda sevgi, sadakat ve ayrılığın trajik yanları betimlenmiştir. Bu anlatılar, bireylerin duygusal yaşantılarını derin bir estetikle ifade eder.
-Kahramanlık ve Direniş: 'Mem ê Zîn' gibi ülkemsel hikâyelerde kahramanların fedakarlıkları, halkın bağımsızlık ve özgürlük mücadelesini simgeler.
-Toplumsal Sorunlar: Göç, ekonomik yoksulluk ve aşiret çatışmaları gibi toplumsal konular, hikâyelerde önemli yer tutar. Dengbêjler bu sorunlara şiirsel bir çerçeve sunar.
-Doğa ve Mevsimler: Mezopotamya'nın doğal güzellikleri, baharın canlandırıcı etkisi ya da güzün hüzünlü havası gibi unsurlar, dengbêjlerin eserlerinde sıkça yer alır.
Dengbêjlerin repertuvarları, genellikle halkın doğadan ve toplumsal yaşamdan esinlenerek ürettiği görkemli eserlerle doludur. Kahramanlık şer stranlarından, kısaca kilam adı verilen aşk ve doğa temalı hikâyelere kadar çok geniş bir anlatı dizisi mevcuttur. Dengbêjlerin her bir teması, toplumsal olaylar ve bireysel duygular arasında bir köprü kurarak halkın ortak bilincine hitap eder.
Dengbêjlik geleneği, modern Kürt edebiyatının önemli bir ilham kaynağıdır. Mehmed Uzun gibi öncü modern Kürt yazarlar, dengbêjlerin eserlerinden etkilenmiş ve bu geleneği yazılı edebiyata taşımıştır. Dengbêjlerin melodik anlatı tarzı, modern şiir ve romana şiirsel bir derinlik kazandırmıştır.Modern edebiyat, dengbêjlerin sözlü geleneğini, yazılı ve kalıcı bir hale getirme amacıyla, hikâyelerın tarihsel, toplumsal ve sanatsal boyutlarını öne çıkarır. Bu durum, hem geleneğin unutulmasını engeller hem de Kürt edebiyatının zenginleşmesine katkı sağlar. Dengbêjlik geleneği, modern Kürt edebiyatında halkın sesi olma niteliğini koruyarak köklü bir özellik kazanır. 5 6
Dengbêjler, sanatını icra ederken genellikle herhangi bir müzik aleti kullanmaz; sesin gücüne ve melodik ahengine dayanarak dinleyiciyi etkilerlerdi. Bazı dönemlerde erbane (def) veya bilûr (kaval) gibi çalgılar kullanılsa da bu nadirdir. Dengbêjler, topluluğun çeşitli özel günlerinde ve etkinliklerinde, köy meydanlarında ya da toplumsal bir olayın ardından sahne alırlardı. Böylelikle, topluluklar arasında dayanışma ve birlik ruhunu güçlendiren bir sanat anlayışı geliştirilirdi.
Modern dünyada yazılı kültürün yaygınlaşması ve teknolojinin ilerlemesiyle birlikte, dengbêjlik geleneği de zayıflamaya başlamıştır. Ancak son yıllarda bu kültürün yeniden canlandırılması için çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Dengbêjlerin eserleri derlenip kaydedilmekte, bu eserlerin modern platformlarda tanıtılması sağlanmaktadır. Bu kapsamda, çeşitli kültürel etkinlikler ve festivaller düzenlenerek, dengbêjlerin sanatı ve mesajları gelecek nesillere aktarılmaya çalışılmaktadır.