Daha Fazla

KLASİK KÜRT EDEBİYATININ İLKLERİ


Klasik Kürt edebiyatının ilk yazarları ve eserleri konusunda araştırmacılar arasında farklı görüşler bulunmaktadır. Erzurum Konsolosu Alexander Jaba, Elî Herîrî'yi ilk klasik Kürt şairi olarak kabul ederken, bazı araştırmacılar Baba Tahîrê Hemedanî'yi bu unvanın sahibi olarak görmektedir. Kürt araştırmacı Enver Mayî ise Îbn Xelîkan'ı ilk klasik Kürt yazarı olarak öne sürmektedir. Günümüze ulaşmış Kürtçe eserleri olmamasına rağmen, Ebu Henîfe El Dînewerî ve Ebu Muslîm Horasanî'yi ilk Kürt yazarları olarak kabul edenler de vardır. Îbn Xelîkan'a ait yazılı Kürtçe bir eser bulunmamakla birlikte, Baba Tahîrê Hemedanî ile aynı dönemde yaşamıştır. Minorsky'nin hesaplamalarına göre, Baba Tahîr 938 ile 1010 yılları arasında, Îbn Xelîkan ise doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte 1020 yılına kadar yaşamıştır. Elî Herîrî ise her iki yazardan sonra, 1010 ile 1078 yılları arasında yaşamış ve eserlerinin bir kısmı günümüze ulaşmıştır. Baba Tahîr'in Hz. Muhammed'i öven Gorî lehçesiyle yazılmış bazı şiirleri de günümüze ulaşmayı başarmıştır. Ayrıca, Kürt edebiyatının bilinen en eski yazarları arasında Baba Tahir Üryan yer almaktadır. Baba Tahir-i Üryan'ın 1010 yıllarında Lor lehçesiyle yazdığı 'Dubeyti' divanı, Kürtçedeki ilk edebi eserler arasında sayılmaktadır.Klasik Kürt edebiyatında İslami dönemin ilk şairleri olarak Baba Tahirê Hemedanî ve Elî Herîrî öne çıkmaktadır. Bu dönemde eser veren isimler, Kürt edebiyatının temel taşlarını oluşturmuşlardır.Sonuç olarak, klasik Kürt edebiyatının ilk yazarları ve eserleri konusunda farklı görüşler bulunsa da, Baba Tahîrê Hemedanî, Elî Herîrî ve Îbn Xelîkan gibi isimler önemli birer figür olarak kabul edilmektedir.


1. EL DÎNEWERÎ

Ebu Hanife Ahmed bin Davud Dinewerî, 820 veya 828 yılında İran'ın Kirmanşah bölgesindeki Dinewer şehrinde doğmuş ve 24 Temmuz 896'da aynı yerde vefat etmiştir. Astronomi, botanik, metalurji, coğrafya, matematik, tarih ve dil bilimi gibi çeşitli alanlarda eserler vermiştir. Eğitimini İsfahan, Kûfe ve Basra gibi dönemin önemli ilim merkezlerinde almıştır. Özellikle Arap dili ve edebiyatı üzerine yoğunlaşmış, Kûfeli dil bilgini İbnü's-Sikkît'ten dersler almıştır. Dinewerî, bitki bilimi alanında yazdığı Kitâbü'n-Nebât (Bitkiler Kitabı) adlı eseriyle tanınır. Bu eser, Arap botanik geleneğinin yanı sıra Kürtçe ve Farsça bitki adlarını da içerir ve yıllarca botanik alanında temel bir kaynak olarak kabul edilmiştir. Ayrıca, astronomi alanında 'Kitâbü'l-Kıble ve'z-Zevâl' adlı eseriyle tanınır. Bu eser, yıldızların konumlarını ve astronomik hesaplamaları içerir.

Dinewerî'nin diğer önemli eserleri arasında şunlar bulunmaktadır:

-'Kitâbü'l-Cebr ve'l-Muqabele': Cebir üzerine bir eser.
-'Kitâbü'l-Büldân': Coğrafya alanında yazılmış bir eser.
-'Exbârü't-Tıvâl': Genel tarih üzerine bir eser.
-'Ensâbü'l-Ekrâd': Kürtlerin kökenini araştıran bir eser.

Dinewerî'nin eserleri genellikle Arapça yazılmış olup, Kürtçe yazılmış eserleri günümüze ulaşmamıştır. Çok yönlü bir bilim insanı olarak, İslam dünyasında farklı disiplinlerde önemli katkılarda bulunmuştur.


2. ÎBN XELÎKAN

Kürt araştırmacı Enver Mayî'nin ilk Kürt edebiyatçısı olarak tanımladığı Îbn Xelîkan, günümüzde Erbil olarak bilinen Hewlêr şehrinde doğmuştur. Ailesinin Horasan'dan göç ederek Erbil'e yerleştiği rivayet edilir. İlk eğitimine Erbil'de başlamış, ardından Mısır'a giderek burada eğitimine devam etmiştir. Mısır'daki öğreniminden sonra yaklaşık on yıl boyunca Şam'da yaşamış ve bu süre zarfında kadılık yapmıştır. Şam'da bulunduğu dönemde birçok edebiyatçı ve tarihçi ile tanışma fırsatı bulmuştur. Îbn Xelîkan'ın günümüze ulaşan herhangi bir Kürtçe eseri bulunmamaktadır. Ancak en tanınmış eseri, 'Vefayatü'l-Ayan ve Ebnau'z-Zaman' adlı tarih kitabıdır. Bu eser, çeşitli kabilelerin soyları ve tarihleri hakkında önemli bilgiler sunar. Bazı kaynaklara göre kendisi 'El-Hekarî' lakabıyla da anılmıştır. Bu lakap, bir dönem yaşadığı Hekarî köyünden gelmektedir. Hekarî köyü, Erbil'in Herîr kasabasına bağlıdır ve Îbn Xelîkan’ın yaşamının bir dönemine ev sahipliği yapmıştır.


3. BABA TAHİRÊ HEMEDANÎ

Baba Tahirê Uryan olarak tanınan Baba Tahirê Hemedanî, İran’ın Hemedan şehrinden gelmektedir. İslam Ansiklopedisi'nde yer alan bilgilere göre, 'Uryan' lakabını Hemedan’daki bir medresede almıştır. Rivayete göre, 'veli' makamına ulaşmak için soğuk bir gecede çıplak bir şekilde suya girmiş, sabah kalktığında şu anlamdaki sözleri dile getirmiştir: 'Akşam yatarken yarım Kürt’tüm, sabah uyandım Arap oldum.' Bu sözleriyle, dönemin egemen diline hâkim olmanın 'veli' mertebesine ulaşmada önemli olduğunu ifade etmiştir. 'Uryan' kelimesi, Arapça kökenli olup 'çıplak' anlamına gelir. Ancak bazı araştırmacılara göre, bu lakap, Baba Tahîr’in sürekli Allah’a yakarışlarını 'böğürür' gibi seslerle yaptığı için verilmiştir. Gırtlak ağırlıklı sesler çıkaran halklar arasında bu tür sesler 'ure ur' şeklinde algılanmış ve bu durum Baba Tahîr’in lakabına yansımıştır. Baba Tahîr’in eserlerinin bir kısmı, özellikle Peygamber’e yazdığı methiyeler, Kürtçenin Gorî lehçesi ile yazılmıştır. Bu lehçe, bazı kaynaklarda 'Prokürtçe' olarak da anılmaktadır.


4. ELÎ HERÎRÎ

Elî Herîrî, Şemdinli ilçesine bağlı Herîr köyünde doğmuş olsa da bazı kaynaklar onun, Erbil’e bağlı Herîr kasabasında dünyaya geldiğini ifade eder. Kürtçe olarak yazılmış bir Divan’ının bulunduğu bilinmekle birlikte, bu Divan’ın tamamı araştırmacılar tarafından henüz elde edilememiştir. Herîrî’nin bir şiiri ilk defa 1887 yılında Albert Socin tarafından bir eserinde yayımlanmıştır. 1980 yılında Sadiq Bahadîn, 'Hozanêt Kurd / Kürt Şairleri' isimli kitabında Herîrî’nin Divan’ına değinmiş ve bu Divan’dan birkaç şiiri paylaşmıştır. Margarita Borisavna Rudenko’nun çalışmaları sayesinde, Elî Herîrî’nin bazı el yazmalarının eski Leningrad’da (bugünkü St. Petersburg) bulunan Şaltikov-Şçedrin Kütüphanesi’nde saklandığını öğreniyoruz. Şiirlerinde 'Eliyo' ve 'Şêx Elî' mahlaslarını kullanan Herîrî, ilk şiirlerini Kürtçenin Kurmancî lehçesiyle yazmıştır.