Ağrı Cumhuriyeti

Ağrı Cumhuriyeti 1927-1931

Ağrı Cumhuriyeti (Komara Agiriyê veya Komara Araratê), Kürtlerin tarihsel devletlerinden biridir. Bu devlet, Ağrı İsyanı sırasında Kürt hareketi tarafından kurulmuş ve ilan edilmiştir. ¹ Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkılmasının ardından Kürt halkı, bağımsızlıklarını kazanma yolunda adımlar atmaya başlamıştır. Sevr Antlaşması’na göre Kürtler ve Ermenilerin devlet kurma hakları Osmanlı İmparatorluğu tarafından tanınmış olsa da, Türkler Kürtlerin bağımsız bir devlet kurmalarına izin vermemiş ve bu amaca karşı harekete geçmişlerdir. Şeyh Said hareketinin yenilmesinin ardından Kürtlerin bağımsızlık mücadelesinin merkezi Ağrı bölgesi olmuştur. Kürt lideri İhsan Nûrî Paşa, yeni bir direniş hareketi başlatarak Kürtleri zafer için daha da yakınlaştırmıştır. Xoybûn örgütü, Ağrı Cumhuriyeti'ni (ya da Ararat Cumhuriyeti olarak da bilinir) resmi olarak ilan etmiştir. Bu cumhuriyet, demokratik bir yapıyı benimsemiş ve Kürtlerle Ermeniler arasında dostane ilişkiler kurmayı hedeflemiştir. ^{2 3}

Ağrı isyancıları ile Türkler arasındaki kontrol sınırı Şeyhli Köprüsü'nde yer alıyordu. Aynı noktada, 'Kürdistan Devrimci Ordusu komutanı' İhsan Nuri'nin başkanlık ettiği Kürt heyeti, Türk hükümetinin 12 milletvekili, Karaköse Valisi, 29. Tümen Komutanı, Karaköse Jandarma Komutanı, Diyadin ve Doğubayazıt kaymakamlarından oluşan bir delegasyonla görüşme yaptı. ⁴ Ekim 1927'de, Ağrı Dağı'na yakın Kurd Ava veya Kurdava köyü (günümüzde Doğubayazıt ilçesinin Çiftlikköy beldesine bağlı Türkmen mezrası), Kürdistan'ın geçici başkenti olarak ilan edildi. Hoybun Merkez Komitesi, Büyük Güçler ve Milletler Cemiyeti'ne başvurarak Irak ve Suriye'deki diğer Kürtlerle işbirliği talep eden mesajlar gönderdi. ⁵ Türk ordusu, isyanı sona erdirmek amacıyla 1 Temmuz'da Ağrı Dağı kuşatmasını tamamladı ve 7 Eylül 1930'da genel taarruzu başlattı. Ağrı Dağı Muharebesi 25 Eylül'e kadar devam etti ve 14 Eylül'de Kire'de (Büyük Ağrı Dağı ile Küçük Ağrı Dağı arasındaki ova) İbrahim Ağa öldü, İhsan Nuri ise İran'a sığındı. ⁶ Daha sonra Adana Ağır Ceza Mahkemesi'nde yapılan yargılamalarda 34 kişi idam cezasına çarptırıldı. 1938'de Karaköse olan ilin adı, Ağrı olarak değiştirildi.

Xoybûn'un Çalışmaları

Ağrı Cumhuriyeti Bayrağı

Ağrı Cumhuriyeti'nin çöküşünün ardından, Kürt milliyetçilerinin faaliyetleri Milliyet gazetesinde yer bulmuştur. Kurdistan’ın hayali olarak nitelendirilen bu durum, pek çok Kürt aydınının örgütlü bir biçimde gerçekleştirdiği çalışmaların bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Lübnan’ın Bihamdun kasabasında toplanan Xoybûn Kongresi, tüm Kürt örgütlerinin katılımıyla önemli kararlar almıştır. Bu dönemde, Kürt hükümetine karşı “genel af” talepleri yapılmış ve bu talep kamuoyuna yayılan bildirilerle dile getirilmiştir. Bu süreçte, İhsan Nûrî Paşa, İran’da bir grup Celali isyancısının başına geçerek Agırî’ye doğru ilerlemiştir. Nûrî Paşa, dönemin en önemli Kürt direniş liderlerinden biri olarak, örgütlü bir şekilde direnişi sürdürmüştür. Ağrı direnişi, Türk ordusunun müdahalesiyle bastırılmış ve dönemin gazetelerinde 'Hayali Kürdistan buradaydı...' şeklinde ifadeler yer almıştır. Bu yazılar, Kürt hareketinin sona erdiğini belirtmiştir.

Kaynakça