Koçgiri İsyanı

Qoçgiri Direnişinden Bir Fotoğraf

Koçgiri Serhildanı ya da Koçgiri İsyanı, 1921 yılı Şubat ayında Sivas’ın doğusunda yer alan ve halkının büyük bir kısmı militan olan Koçgiri bölgesinde patlak veren bir Kürt ayaklanmasıdır. Bu isyan, Sivas’ın doğusunda yaşayan Alevi-Kürt topluluğu Koçgiri aşireti tarafından başlatılmıştır. İsyanın hazırlıklarını Elîşêr Dêrsîmî ve Baytar Nûrî Dêrsîmî yürütmüştür. 1920’nin sonlarında, Kürt güçlerinden bazı birlikler, Şêx Misto’nun liderliğinde Çulfa Alî ya da Zarayê köyüne doğru ilerlemiştir. ^{1 2}

Savaş, Sivas-Erzincan ile Kangal-Zara (Koçgiri) bölgeleri gibi Kürt kuvvetlerinin yoğun faaliyet gösterdiği alanlarda sürmüştür. Şedanê Paso ve Gercanê gibi önemli Kürt liderlerinin önderliğinde, bu direniş Türk hükümetinin baskılarına karşı şekillenmiştir. Nihayetinde Şedanê Paso, Gercanê'nin komutası altındaki Kürt birlikleriyle güçlerini birleştirerek kendi yönetimlerini kurma çabalarına girişmiştir. Bu ayaklanma, Kürtlerin kendi topraklarında bağımsızlık ve otonomi taleplerini dile getirdikleri kritik bir halk hareketi niteliği taşımıştır. Sevr Antlaşması’nın imzalanmasıyla birlikte Kürtler, en azından bir tür özerklik elde etme umuduna kapılmışlardır. Şeyh Ubeydullah’ın oğlu ve SAK’ın başkanı olan Abdulkadir Ubeydullah, Türkiye sınırları içinde Kürt özerkliğini savunurken, Nuri Dersimi ve Alişer Efendi yalnızca özerklikle yetinmeyip, Sevr Antlaşması’nın 64. maddesine dayanarak bağımsız bir Kürdistan kurma amacını gütmüşlerdir. Mustafa Kemal ise, Dersim’de bazı Kürtlerin ABD Başkanı Woodrow Wilson’ın önerdiği on dört ilkeye dayalı olarak özerklik arayışında olduklarını öğrenince, bu planın doğu vilayetlerindeki halklar için uygun olmadığını dile getirerek, Kürtlerin Türk milliyetçi hareketine katılmalarının gerekliliğini vurgulamıştır. ^{3 4}

Dersim bölgesinde yaşayan Kürtler, Türk milliyetçileriyle olası bir çatışmaya karşı hazırlık yapmaya başlamış ve birçok Türk cephaneliğine baskın düzenlemişlerdi. Ekim 1920'ye gelindiğinde, yeterli miktarda silah ele geçirerek kendilerini güçlü bir konuma getirdiler. Refahiye lideri Alisan Bey, aşiretleri bağımsızlık mücadelesine hazırladı. Son olarak, 15 Kasım 1920 tarihinde Kemalistlere aşağıdaki talepleri içeren bir bildiri sundular: ^{5 6}

- Ankara’daki hükümet, Kürtlerin İstanbul’daki Sultan ile yaptıkları anlaşmaya uymalı ve Kürt özerkliğini kabul etmelidir.
-Ankara’daki hükümet, bildiriyi yazan kişilere Kürtlerin özerk bir Kürdistan’a yönelik taleplerine nasıl yaklaşacaklarını bildirmelidir.
-Erzincan, Malatya, Elazığ (bugün Elazığ) ve Sivas’taki tüm Kürt tutukluları serbest bırakmalıdır.
-Kürt nüfusunun yoğun olduğu bölgelerdeki Türk idaresi bölgeyi terk etmelidir.
-Kürt bölgelerine gönderilen Türk askeri birlikleri geri çekilmelidir.

24 Kasım 1920’ye kadar bir yanıt talep ettiler. 25 Aralık’ta, Kürtler, Sèvres Antlaşması’nda kararlaştırıldığı gibi, Diyarbakır, Bitlis, Van ve Elazığ illerinde kendilerine daha fazla siyasi hak verilmesini talep ettiler. ⁶

Kemalistler başlangıçta, Kürtlerin siyasi özgürlük taleplerini dinlediler, ancak aynı zamanda isyanı bastırmak için bölgeye önemli miktarda asker sevk ettiler. Ancak, Türk hükümeti Kürtleri kandırmaya çalışarak, Elazığ Valisi’ni Pertek’e göndererek, Mustafa Kemal’in talepleri kabul ettiğini onlara bildirmeye çalıştı. Mustafa Kemal, bölgeden ek milletvekilleri atadı. Türk hükümeti ayrıca, bölgeye bir Kürt Mütessarıfı atamayı önerdi, ancak Seyit Rıza ve Refahiye’den Alişan Bey gibi devrimciler bu teklifi reddetti ve kendilerine dayatılacak bir hükümet yerine bağımsız bir Kürt hükümeti istediklerini yinelediler. ⁷

Bu yanıtın ardından, Mustafa Kemal, Nuri Dersimi'nin tutuklanmasını emretti ve 20 Aralık 1920'de Dersimi tutuklanarak hapse atıldı. Merkezi Ordu Komutanı Nureddin Paşa, Topal Osman’ın taburlarını da içeren yaklaşık 3.000 süvari ve gönüllüden oluşan bir kuvvet gönderdi. Şubat ayında, taraflar arasında çatışmalar başladı ve Türkler, Kürt devrimcilerinin koşulsuz teslim olmalarını talep ettiler. Taraflar arasında ilk büyük çatışma Kürtler için zaferle sonuçlansa da çatışmalar devam etti ve isyancılar 17 Haziran 1921’de bastırıldı. ^{8 9}

İsyancıları bastırmadan önce, Nureddin Paşa (bazı kaynaklara göre, bu ifade Topal Osman'a aittir) şu açıklamayı yapmıştı: 'Memlekette 'zo' diyenleri (Ermenileri) temizledik, 'lo' diyenlerin (Kürtlerin) köklerini de ben temizleyeceğim.' ^{10 11} Bu baskının vahşeti, Büyük Millet Meclisi'nin Nureddin Paşa’yı yargılamaya karar vermesine neden oldu. Nureddin Paşa, 3 Kasım 1921’de görevden alındı ve Ankara'ya çağrıldı, ancak Mustafa Kemal Paşa müdahale ederek yargılanmasını engelledi. Türk kuvvetlerinin gerçekleştirdiği şiddet dolu eylemler, Ankara’daki bazı milletvekillerini bile derinden sarsmıştır. Bir vekil, yaşananları şöyle değerlendirmiştir: 'Afrika’nın barbar kavimleri dahi bu tür aşırılıklara razı gelmezdi.' ¹²

Kaynakça