Erdelan Emirliği

Erdelan ya da Ardelan (1169–1867), yaklaşık 698 yıl boyunca varlığını sürdüren ve merkez olarak Senendec'i kullanan bir Kürt prensliğidir. Bu prenslik, 1867'de Kaçar Hanedanlığı tarafından sona erdirilmiştir. Erdelan adı, hanedanlığa adını veren soylu aileden gelmektedir. Erdelan ailesi, Kuzeybatı İran'da bulunan ve köklü bir geçmişe sahip Ardelan Aşireti'ne mensuptur. Günümüzde de bu aile, Senendec ve çevresinde yaşamını sürdürmektedir. Erdelan ailesi, Diyarbakır merkezli Mervânî aşiretinden geldiklerini iddia etmektedir.

Şeref Han'ın ünlü eseri Şerefname'de, aşiretin bilinen ilk lideri Bawa Ardelan olarak belirtilmiştir. Bu lider, Diyarbakır hükümdarı Ahmed bin Mervan'ın soyundan geldiği kaydedilmiştir. ¹

Ardelan Beyliği’nin Senendec’teki yönetiminin tam olarak ne zaman başladığı kesin olarak bilinmemekle birlikte, bu dönemin 14. yüzyıla kadar uzanabileceği düşünülmektedir. İlk dönemlerinde merkezleri Şehrizor iken, daha sonra başkent Senendec olmuştur. Safeviler dönemine kadar bağımsız bir devlet olarak varlığını sürdüren Ardelan, Osmanlı-Safevi savaşları sırasında stratejik bir odak noktası haline gelmiş ve bu çatışmalardan büyük ölçüde etkilenmiştir. Hanedan, 698 yıllık bir saltanat süresinin ardından Nasıreddin Şah döneminde sona ermiştir.

Kuruluş Dönemi ve İlk Yılları

Erdelan Emirliği’nin kuruluşu tam olarak belgelenmemiş olmakla birlikte, İran’ın batısında Kürtlerin yoğun yaşadığı bölgede köklü bir geçmişe sahiptir. Erdelan ailesinin kökeninin, Med İmparatorluğu’na kadar uzandığına dair çeşitli söylentiler vardır, ancak bu iddialar genelde efsanevi niteliktedir ve tarihi belgelerle desteklenmemektedir. Yine de Erdelan beylerinin, Kürt toplulukları arasında geleneksel olarak öne çıkan bir yönetici sınıfa mensup oldukları kabul edilir. ²

Safeviler Dönemi (1501-1736)

16. yüzyılda Safevi Devleti'nin İran’da iktidara gelmesiyle, Erdelan Beyliği Safevilerle ittifak kurarak varlığını devam ettirdi. Safevi hükümdarı Şah İsmail’in Sünni Osmanlı İmparatorluğu ile olan çatışmaları sırasında Kürt bölgeleri stratejik bir önem kazandı. Erdelan beyleri, Safevi yönetimine bağlı kalmakla birlikte, iç işlerinde bağımsız bir yapıyı korumayı başardılar. Bu dönemde emirliğin merkezi, Senendec kenti oldu ve burası Erdelan beylerinin yönetim merkezi haline geldi. ³

Safeviler, Erdelan Beyliği'ne özerk bir yönetim tanırken, bu hanedanla bir tür haraç düzeni kurarak, yerel yönetimi kendi kontrolünde tutmayı başardı. Böylece, Erdelan beyleri Safevilere bağlı bir statüde kalmış ancak emirliğin iç işlerinde bağımsız bir yönetim sürdürmüştür. ⁴

Osmanlı ve Safevi Çatışmalarında Erdelan Emirliği

16. ve 17. yüzyıllarda Osmanlı ve Safevi İmparatorlukları arasında Kürt bölgeleri için sürekli bir çatışma yaşandı. Erdelan Beyliği de Osmanlı-Safevi rekabetinden doğrudan etkilendi. Erdelan beyleri bu süreçte çoğunlukla Safevilerle ittifak kurmayı tercih etmiştir, zira Safevi toprakları Erdelan bölgesine daha yakındı ve Erdelan beyleri için Safevilerle iş birliği yapmak daha avantajlı görünüyordu. ⁵ Ancak Osmanlı İmparatorluğu’nun güçlenmesiyle Kürt beyleri üzerinde Osmanlı baskısı arttı. Buna rağmen, Erdelan Emirliği Safevilerle ilişkilerini sürdürmeyi başardı ve Osmanlı’ya karşı Safevi çıkarlarını destekledi.

Afşar ve Zend Hanedanları Dönemi (1736-1794)

1736 yılında Nadir Şah’ın Afşar Hanedanı’nı kurmasıyla İran’da Safeviler’in egemenliği sona erdi. Bu dönemde İran’da yaşanan iç savaşlar ve istikrarsızlık, Kürt bölgelerindeki özerk yönetimlerin daha bağımsız hareket etmesine olanak sağladı. Nadir Şah, yönetimini kurmak için bölgedeki Kürt beylerinin desteğine ihtiyaç duyuyordu. Erdelan beyleri, Afşar Hanedanı döneminde Nadir Şah’a bağlı kalmış, fakat Safeviler dönemine kıyasla daha bağımsız bir yapı sergilemiştir. ⁶

Nadir Şah'ın ölümüyle birlikte İran’da Zend Hanedanı başa geçti. Zendler, özellikle Kürtlerle yakın ilişkilere sahipti ve Zend Hanedanı’nın kurucusu Kerim Han Zend, Kürt kökenliydi. Bu bağ, Erdelan beylerinin Zend Hanedanı’na olan bağlılığını güçlendirdi ve ilişkilerin daha da yakınlaşmasına olanak sağladı. ⁷

Kaçar Hanedanı Dönemi (1794-1867) ve Emirliğin Sona Ermesi

1794 yılında İran’da Kaçar Hanedanı iktidara geldi. Kaçarlar, merkeziyetçi bir yönetim anlayışı benimsedikleri için Kürt emirliklerinin özerk yapısına müdahale etmeye başladılar. 19. yüzyıl boyunca Erdelan beyleri ile Kaçar hükümdarları arasında ilişkiler gerginleşti. Kaçarlar, Kürt beylerinin iç işlerine müdahale etmeye ve onları merkezi otoriteye tam olarak bağlamaya çalıştı. ⁸ Bu dönemde özellikle Kaçar hükümdarı Nasır el-Din Şah, Kürt emirliklerini merkezi otoriteye bağlama politikası izledi. 1867 yılında Nasır el-Din Şah, Erdelan beyliğinin özerkliğine son vererek bölgeyi doğrudan Kaçar yönetimine bağladı. Erdelan Beyliği’nin özerk yapısının sona ermesiyle birlikte, Kürtlerin siyasi özerkliği bu bölgede sona ermiş oldu. Erdelan beyleri İran’ın çeşitli bölgelerine sürgüne gönderildi ve Kaçarlar bu bölgeyi kendi yönetimleri altına aldılar. ⁹

Kültürel ve Toplumsal Etkileri

Erdelan Emirliği, Kürt kültüründe ve tarihinde önemli bir yer tutar. Emirliğin merkezinin Senendec olması, kentin kültürel olarak gelişmesini sağlamış, burada Kürt dili ve kültürü de gelişmiştir. Erdelan beyleri tarafından kurulan medreseler, sanat ve edebiyat alanında da önemli bir etki yaratmıştır. Bölgede hala Erdelan beylerine ait yapılar ve kültürel miras unsurları bulunmaktadır. ¹⁰

Kaynakça