Şeddadiler

Şeddad Devleti, MS 951 yılında Şedad oğlu Muhammed tarafından Güney Kafkasya'da İslam dönemi Kürt devletlerinden biri olarak kurulmuştur. Şeddadiler, Hadhabani kabilesine mensup Kürt kökenli bir hanedandır. ^{1 2} Bu devlet, Kura ve Aras nehirleri arasında yer alıyordu. Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey'in bölgeye gelişine kadar Kafkasya'nın geniş bir kısmını hakimiyet altına almayı başarmışlardır. ³

Şeddadilerin iki başkenti bulunuyordu: biri Gence, diğeri ise Ermenistan’ın eski şehirlerinden Divin (Arapça Dabil) idi. Bu hanedanlık, MS 1075 (Hicri 468) yılında Selçuklu Sultanı Alparslan’ın fetihleriyle son bulmuştur. Ancak hanedanın başka bir kolu, Ermenistan’ın tarihi şehirlerinden Ani’de bir süre daha hüküm sürmüş ve burada 1072 ile 1199 yılları arasında yedi yönetici tahtta kalmıştır. ⁴

Şeddadiler, meşruiyetlerini İslam öncesi İran geleneklerinin mirasçıları oldukları iddiasıyla güçlendirmeye çalışmışlardır. Bu düşünce, birçok çağdaş hanedanın benimsediği bir yaklaşım olmuştur. Hanedanda İran kültürünün izleri görülmekle birlikte, Ermeni etkileri de önemliydi. Özellikle, Eşot gibi Ermeni kökenli isimler taşıyan aile üyeleri bu etkileşimin açık göstergesidir. ⁵

Divin ve Gence'nin Şeddadileri

951 yılında Muhammed, Divin’e yerleşti. Ancak Divin’i Musafiri akınlarına karşı savunamayarak Vaspurakan Ermeni Krallığı’na kaçtı. Oğlu I. Leşkeri, 971 yılında Gence’yi alarak Arran’daki Musafiri etkisini sonlandırdı. Daha sonra, Transkafkasya'da kuzeyde Şemkir'e ve doğuda Barda'ya (günümüzde Azerbaycan) kadar topraklarını genişletti. Kardeşi Marzuban’ın saltanatı ise sadece birkaç yıl sürdü.

Muhammed’in üçüncü oğlu Fadl I, uzun süren hükümdarlığı boyunca topraklarını büyüttü. 1022’de Ermeni Bagratidlerden Divin’i aldı ve onlara karşı düzenlediği seferler değişik derecelerde başarılar elde etti. Ayrıca, Arran’ın (günümüzde Azerbaycan) bazı bölgelerinde hakimiyet kurarken, 1030 yılında Hazarlara karşı bir baskın gerçekleştirdi. ⁶

Aynı yılın ilerleyen zamanlarında, Gürcistan’da başarılı bir seferden dönerken ordusu Gürcü ve Ermeni güçleriyle karşılaştı ve ağır bir yenilgi aldı. Fadl I’in yenilgisinin ardından, Bizans İmparatorluğu’nun Ermeni prenslerine uyguladığı baskılar ve Selçuklu Türklerinin Divin’e yönelik yeniden yapılan saldırılarla Arran üzerinde nüfuz kazanmaları bölgeyi kaotik bir hale getirdi.

1031’de Ebu’l-Feth Musa, Fadl I’in yerine geçti ve 1034’te oğlu ve halefi Leşkeri II tarafından öldürülene kadar hüküm sürdü. Şair Katran Tebrizi, Leşkeri II’yi Gence’de kaldığı süre boyunca Ermeni ve Gürcü prenslerine karşı kazandığı zaferlerden ötürü övdü. Leşkeri II, Osmanlı tarihçisi Münejjim Başi tarafından sıkıntılı bir saltanat olarak tanımlanan dönemde on beş yıl boyunca Arran’ı yönetti. ⁷

1049 yılında öldüğünde, yerine Enüşirwan geçti, ancak henüz reşit değildi ve gerçek güç, naip olarak görev yapan kâhya (hajib) Ebu Mansur’daydı. Yeni yönetim, halk arasında hızla büyük bir karşı duruşla karşılaştı. Artık kaybolmuş bir yerel kroniği özetleyen Münejjim Bashi, bunun, Ebu Mansur’un “Arran’a olan açgözlülüğünü dizginlemek” amacıyla birkaç sınır kalesini Kahetiler, Gürcüler ve Bizanslılara teslim etmeyi kabul etmesinden kaynaklandığını bildirmektedir. ⁷

Bu karar, Shamkor’daki tabakçılar şefi el-Haytham’ın önderliğinde, önemli figürlerin isyan etmesine neden oldu. Vladimir Minorsky’ye göre, bu hareket, kasaba ileri gelenlerinin bürokratik elitlere karşı bir ayaklanmasını simgeliyordu. O dönemde Shamkor’da bulunan Ebu Mansur, el-Haytham’ı tutuklamaya çalıştı ancak el-Haytham ve hizmetçileri (ghilman) 'hançerlerini çekerek' karşı koydu ve Enüşirwan’ın büyük amcası olan Divin hükümdarı Ebu’l-Eswar Şawur’u hükümdar olarak ilan ettiler. ⁸

Ebu’l-Eswar, Şamkor’u işgal etti, burada yaşanan sıkıntılı durumu çözdü ve başkent Gence’deki ikametini sürdürdü. Ancak, hükümdarlığı sadece iki ay sürdü ve Enüşirwan ile Ebu Mansur’un akrabalarını tutukladı. ⁹ Ebu’l-Eswar’ın uzun süren saltanatı, Şeddadilerin en güçlü dönemi olarak kabul edilecekti. Tuğrul I, Gence’ye geldiğinde ve vasallığını talep ettiğinde, Ebu’l-Eswar Şeddadi hanedanının son bağımsız hükümdarıydı. ¹⁰

Temmuz 1068’de Ebu’l-Eswar Şawur’un oğlu Fadl II, 33.000 kişilik bir orduyla Gürcistan’ı işgal etti ve kırsal bölgeleri tahrip etti. Ancak Gürcistan Kralı Bagrat IV, onu yendi ve Şeddadi birliklerini geri çekilmeye zorladı. Kakheti’deyken Fadl, yerel yönetici Aghsartan tarafından esir alındı. Bagrat, Fadl’ı fidye karşılığında serbest bırakmayı kabul etti, ancak Fadl’dan birkaç kale teslim etmesini ve Tiflis’i teslim alarak oraya yerel bir emir tayin etmesini sağladı. ¹²

El-Fadl II’nin esareti sırasında, ağabeyi Eşot, Arran’ı sekiz ay boyunca (Ağustos 1068 - Nisan 1069) yönetti ve hem kendi adına hem de hükümdarları olan Selçuklu Sultanı Alparslan’ın adına sikkeler bastı. ¹³ 1075 yılında Alparslan, Şeddadi topraklarının geri kalanını ilhak etti. Şeddadilerin bir kolu, 1175 yılına kadar, Melikşah I'in Fadl III’ü tahttan indirdiği zamana kadar, Ani ve Tiflis’te Selçuklu İmparatorluğu’nun vasalları olarak hüküm sürmeye devam etti. ^{14 15}

1085 yılında Fadl III, bir isyan başlatarak Gence’yi ele geçirdi. Melikşah, 1086 yılında bir sefer başlatarak Fadl’ı tekrar tahttan indirdi. Şeddadilerin Manuçehr aracılığıyla gelen bir yan kolu ise Ani’deki yönetimlerine devam etti. ¹⁶ Tarihçi Andrew Peacock, Şeddadilerin 'Kürt kabilelerine ait olmaktan daha soylu bir geçmişe sahip olmayı arzuladıklarını' belirtmektedir. Şeddadi ailesinin bazı üyeleri, Menuçehr, Enüşirwan, Gudarz ve Ardashir gibi isimlerle tanınırdı; bu isimler, İslam öncesi İran’ın (MS 224-651) Sasani şahinşahlarından alınmıştı ve hanedan, aynı zamanda Sasanilerden geldiğini iddia ediyordu. ¹⁷

Şeddadilerin, 'İslam öncesi İran geleneklerinin mirasçıları olarak kendilerini meşrulaştırmaya çalıştıkları' için İslam öncesi İran geçmişine bağlanma fikri, diğer birçok çağdaş hanedanla paylaşılan bir özelliktir. İran etkilerinin yanı sıra, Şeddadi hanedanında güçlü bir Ermeni etkisi de vardı; bu, Eşot gibi Ermeni isimlerini taşıyan aile üyeleriyle kendini göstermektedir.

Ani'nin Şeddadileri

1072'de Selçuklular, Ani’yi Şeddadi emiri Menuçehr’e sattılar. Menuçehr, şehrin surlarını onarıp genişletti. Şeddadi yönetimi, çoğunluğunu Ermeni ve Hristiyanların oluşturduğu şehirde genellikle uzlaşmacı bir politika izledi ve hatta Bagratid soylularından bazılarıyla evlendiler.

Menuçehr’in oğlu ve halef olan Ebu'l-Eswar, çağdaş Ermeni tarihçi Vardan Areveltsi tarafından Hristiyanlara zulmetmekle ve Ani’yi Kars emiriyle satmaya çalışmakla suçlandı. Hükümdarlığı, 1124 yılında Gürcistan Kralı IV. David’in Ani’yi savaşmadan teslim almasıyla son buldu. Ebu'l-Eswar, Gürcüler tarafından esir alınarak son günlerini onların elinde geçirdi. Ani, IV. David tarafından generali Abuleti’ye verildi. Ebu'l-Eswar’ın oğlu IV. Fadl, 1125’te Ani’de Şeddadi hükümdarlığını yeniden kurmayı başardı. ¹⁹

1130 yılında Gürcistan, Ahlat Sultanı Şah-Armen Sökmen II (yaklaşık 1128-1183) tarafından saldırıya uğradı. Bu savaş, Ani’nin Gürcüler tarafından ele geçirilmesiyle başladı; Demetrius I, Ani’yi vasallık ve Hristiyan kiliselerinin dokunulmazlığı şartlarıyla Fadl IV’e vermek zorunda kaldı. Fadl, yönetimini Divin ve Gence’ye kadar genişletti, ancak bu şehirlerde kalıcı olamadı. Dvin, Türk emiri Qurti tarafından yaklaşık 1030’da ele geçirilmişti ve orada saray mensupları tarafından öldürüldü. Kardeşleri Mahmud ve Khushchikr, emirliği kısa bir süre yönettiler, sonra ise Fadl’ın yeğeni Fakr al-Din Shaddad devraldı. 1139’da Demetrius, Arran’daki Gence şehrine baskın düzenledi. Şehri fethedip demir kapısını Gürcistan’a götürüp Kutaisi’deki Gelati Manastırı’na bağışladı. Ancak, bu parlak zafere rağmen Demetrius, Gence’yi sadece birkaç yıl elinde tutabildi. ^{20 21}

Buna karşılık, Eldiguzid sultanı Gence'yi birkaç kez kuşattı ve 1143 yılında, şehri yönetmesi için kendi emirini atayan sultan şehri yeniden ele geçirdi. Fakr al-Din Şaddad, Saltuk II'nin kızını istedi ancak Saltuk bu talebi reddetti. Bu olay, Şeddad ailesinde Saltuk’a karşı büyük bir nefretin oluşmasına yol açtı. 1154’te bir komplo kurarak, I. Demetrius ile gizli bir ittifak yaptı. Bir Gürcü ordusu pusuya yattı ve Erzurum hükümdarı Saltuklulara haraç teklif etti, kendisini vasal olarak kabul etmelerini istedi. 1153-1154 yıllarında Emir II. Saltuk, Ani’ye doğru yürüdü, ancak Şeddad, Gürcistan Kralı olan süzerenine durumu bildirdi. Demetrius Ani’ye yürüyüp, Saltuk’u yendi ve esir aldı. Komşu Müslüman hükümdarların isteği üzerine onu serbest bırakmak zorunda kaldı ve Saltuk'un damatları tarafından ödenen 100.000 dinar fidye karşılığında özgürlüğüne kavuşturuldu. Saltuk, Gürcülere karşı savaşmayacağına söz vererek evine döndü. ²²

1156’da Ani'nin Hristiyan halkı, Fakr al-Din Şeddad’a karşı ayaklandı ve şehri kardeşi Fadl V’e devretti. Ancak Fadl da halkı memnun edemedi ve bu defa şehir, Gürcistan Kralı III. George’a teklif edildi. George, bu fırsatı değerlendirerek Ani’yi boyunduruk altına aldı ve generali Ivane Orbeli’yi 1161’de hükümdar olarak atadı. Şems al-Din Eldiguz liderliğindeki Müslüman hükümdarlardan oluşan bir koalisyon, 1163 başlarında Gürcistan’a karşı bir sefere çıktı. Ona Şah-Armen Sökmen II, Maragha hükümdarı Ak-Sunkur ve diğerleri katıldı. 50.000 kişilik bir orduyla Gürcistan’a yürüdüler ve Gürcü ordusu yenildi. George, barış yapmaktan başka bir seçenek bulamadı.

Azerbaycan’ın yeniden canlanan atabeyi Eldiguz, şehri vasallık şartlarıyla Şehinşah’a devretti. Şeddadiler şehri yaklaşık 10 yıl yönetti, ancak 1174’te Kral George Şehinşah’ı esir alarak Ani’yi yeniden işgal etti. Ivane Orbeli, şehrin valisi olarak atandı. 1175’te Gürcistan’ın güney vilayetleri, birleşik bir Müslüman ordusu tarafından tekrar istila edildi. Bu, Ani için uzun bir mücadelenin başlangıcıydı. Kronikler, bu mücadelenin tutarlı bir şekilde kaydını sunmuyor, ancak şehrin ve bölgenin sık sık el değiştirdiği tahmin edilebilir. Gürcüler Ani’yi dört kez ele geçirdi: 1124, 1161, 1174 ve 1199. İlk üç seferde şehir Şeddadiler tarafından yeniden alındı. 1199’da Gürcistan Kraliçesi Tamar, Ani’yi ele geçirip şehri Ermeni-Gürcü Mkhargrzeli ailesine bağışladı. ²³

Şeddadi Hükümdarları

Gence ve Diwin'de
Hükümdar	Zamanı
Divina'da Şedad oğlu Muhammed	951-971
Gence'de Muhammed'in oğlu Ali Leşkeri	971-986
Muhammed'in oğlu Merzuban	978-986
Muhammed'in oğlu Fezl	986-1031
I. Fazl'ın oğlu Ebu'l-Fath Musa	1031-1034
Musa'nın oğlu Ali Leşkeri I	1034-1049
Ali Leşkeri'nin oğlu Anişirvan	1049
Fazl I'in oğlu Ebu'l-Eswar I Shawu	1049-1067
Ebu'l-Eswar Şevur'un oğlu II. Fezl	1067-1073
I. Şevur'un oğlu Eşot	1067
Fezl III (Fezlun) Fezl II'nin oğlu	1073-1075

Ani'de
Hükümdar	Zamanı
Ebi'l-Eswar Şawur I oğlu Ebû Şuca' Menûçehr	1072
Menûçihr oğlu Ebû'l-Eswar Şawur II	1118
Ebi'l-Eswar Şawur II oğlu Fezl IV (Fezlûn)	1125-1130
Ebi'l-Eswar Şawur II oğlu Xûşçihr	1131
Ebi'l-Eswar Şawur II oğlu Mehmûd	1131
Mehmûd oğlu Fexreldîn Şedad	1154
Mehmûd oğlu Fezl V	1155
Mehmûd oğlu Şahenşah	1164-1174
Mehmûd oğlu Sultan Şahenşah	1174

Kaynakça

1. Shaddadids, C.E. Bosworth, The Encyclopedia of Islam, Vol.IX, Ed. C.E.Bosworth, E. van Donzel, W.P.Heinrichs and G.Lecomte, (Brill, 1997), 169.

2.Bozarslan, Hamit; Güneş, Cengiz; Yadirgi, Veli, editörler. (2021). The Cambridge History of the Kurds. Cambridge University Press . s. 30. ISBN  978-1-108-47335-4 .

3.KHACHATRyAN, A. A. (1979), Nijnetalinskaya Arabskaya Nadpis 570/11'74 Goda, PatmaBanasirakan Handes, IV, s. 1 88-198.

4.Minorsky, Studies in Caucasian History, s. 109

5.Tavuskuşu, Andrew (2011). "ŞADDADİLER" . Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Çevrimiçi Sürüm . Encyclopædia Iranica Vakfı.

6.Bosworth, CE; Buchner, VF (1997). "Şabankara". Bosworth, CE; van Donzel, E.; Heinrichs, WP; Lecomte, G. (editörler). İslam Ansiklopedisi . Cilt IX. Brill. s.157.

7.Minorsky, Vladimir (1953). Kafkasya Tarihi Çalışmaları . New York: Taylor'ın Yabancı Basını. ISBN 0-521-05735-3. S.18, 46-49.

8.Minorsky, Vladimir (1953). Kafkasya Tarihi Çalışmaları . New York: Taylor's Foreign Press. ISBN 0-521-05735-3. s.18–19, 49–50.

9.Minorsky, Vladimir (1953). Kafkasya Tarihi Çalışmaları . New York: Taylor's Foreign Press. ISBN 0-521-05735-3. s.19

10.Minorsky, Vladimir (1953). Kafkasya Tarihi Çalışmaları . New York: Taylor's Foreign Press. ISBN 0-521-05735-3. s.64

11.- Eastmond, Antony (Oxford Üniversitesi Kafkasya'daki ortaçağ Gürcistan sanatı üzerine doktora). "Kutsal Havariler Kilisesi" . Sınırları Geçmek . Londra'daki Courtauld Sanat Enstitüsü .

12.Minorsky, V. (1993). "Tiflis". Houtsma'da, M. Th.; van Donzel, E. (ed.). EJ Brill'in İlk İslam Ansiklopedisi, 1913–1936 .

13.Minorsky, Vladimir (1953). Kafkasya Tarihi Çalışmaları . New York: Taylor'ın Yabancı Basını. ISBN 0-521-05735-3. s.6, 24.

14.Blair, Sheila S. (1991). "Topografyacı ve Epigrafçı". Muqarnas . 8 . Brill. s.68.

15.Bosworth, CE (1997). "Şeddadiler". İslam Ansiklopedisi . Cilt IX. Brill. s.170.

16.Bosworth, CE (1968). "İran Dünyasının Siyaseti ve Hanedan Tarihi". Boyle, JA (ed.). Cambridge İran Tarihi: Selçuklu ve Moğol Dönemi . Cilt 5. Cambridge Üniversitesi Yayınları. s.95.

17.Vacca, Alison (2017). Erken İslam Döneminde Müslüman Olmayan Eyaletler: Ermenistan ve Kafkas Arnavutluk'ta İslami Yönetim ve İran Meşruiyeti . Cambridge Üniversitesi Yayınları. ISBN 978-1-107-18851-8. s.7.

18.Kalas, Veronica (2008). "Üçüncü Yüzyılda Ani'deki Geleneksel Mimarisinin Gürcü Yönleri Üzerine: Tigran Honents Kilisesi ve Minuchir Camii". Tumanishvili, D. (ed.)'de. Avrupa ve Asya Kültürleri Bağlamında Gürcü Sanatları . Tiflis: Gürcistan Sanat ve Kültür Merkezi. S. 211–216.

19.Tavuskuşu, Andrew (2011). "ŞADDADİLER" . Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica, Çevrimiçi Sürüm . Encyclopædia Iranica Vakfı.

20.Rayfield, Donald (2013). İmparatorlukların Ucu: Georgia Tarihi . Reaktion Books. s. 100. ISBN 978-1-78023-070-2.

21.Mikaberidze, Alexander (2015). Gürcistan Tarihi Sözlüğü (2. basım). Rowman & Littlefield. s. 259. ISBN 978-1-4422-4146-6.

22.Prof. Yaşar Yüce-Prof. Ali Sevim: Türkiye tarihi Cilt I , AKDTYKTTK Yayınları, İstanbul, 1991, s 149-150

23.Lordkipanidze, Mariam (1987). XI-XII Yüzyıllarda Gürcistan . Tiflis: Genatleba. s. 150.