BÜYÜK SELÇUKLU DÖNEMİNDE KÜRTLER
Büyük Selçuklu Devleti’nin Kürt topraklarına hâkim oluş süreci, 11. yüzyılda Orta Asya’dan batıya doğru ilerleyen Selçukluların Bizans ve Abbasi topraklarına yaklaşmasıyla başladı. 1 Kürt toprakları, tarih boyunca birçok medeniyetin sınır bölgesi olduğundan, stratejik öneme sahipti ve o dönemde bağımsız Kürt hanedanlıkları tarafından yönetiliyordu. Özellikle Mervaniler, Şeddadiler, Hasnaviler ve Revvadiler gibi Kürt hanedanları, Kürdistan’ın çeşitli bölgelerinde hüküm sürüyordu. 2
Selçukluların Kürt Topraklarına Girişi
1040 yılında Dandanakan Savaşı’nda Gazneliler’i yenerek Horasan ve İran bölgesinde kontrolü ele alan Selçuklular, Batı'ya doğru genişlemeye devam etti. Tuğrul Bey liderliğindeki Selçuklular, Abbasi Halifesi tarafından İslam dünyasının koruyucusu olarak kabul edildi ve halifelikle yakın bir iş birliği kuruldu.
3
Bu bağlamda, Selçuklular, Abbasi topraklarını hem Bizans’a karşı hem de iç isyanlara karşı koruma amacıyla Kürt topraklarına yöneldi. 1055'te Bağdat’ı ele geçiren Tuğrul Bey, Abbasi Halifesi’ni Şii Büveyhîler’in etkisinden kurtardı.
4
Selçuklular, Bağdat’a yerleştikten sonra Batı İran ve Mezopotamya’daki Kürt bölgelerine ilerlemeye başladı. Tuğrul Bey’in ardından Alp Arslan ve Melikşah döneminde Selçuklu fetihleri hız kazandı. Selçuklular, Kürt beyleri ile genellikle ittifak yoluyla anlaşarak veya yerel hanedanlıklara yarı özerk statü tanıyarak yönetimi ele geçirdi.
5
Mervaniler ve Selçuklu Hâkimiyeti
Mervaniler, Diyarbekir (Diyarbakır) ve çevresinde hâkimiyet kurmuş bir Kürt hanedanıydı (Spuler, 1961). 1085 yılında Melikşah’ın amcası Yakuti, Mervanilerin başkenti Amid’i (Diyarbakır) ele geçirerek bu hanedanı sona erdirdi. 6 Selçuklular, bu bölgeyi doğrudan kendi denetimlerine aldı ve Melikşah döneminde Kürt bölgelerindeki kontrol daha da pekiştirildi. Selçuklu Devleti, yerel Kürt beylerine yarı özerklik tanıyarak sadakatlerini sağladı. Bu sayede, Kürt beyleri Selçuklu hâkimiyetini kabul etti ve bölge daha fazla iç çatışmalardan uzak tutuldu. 7
Selçuklu Dönemindeki Kürtler
11. yüzyılda Kürtler, genellikle kabile ve beylikler halinde organize olmuş topluluklardı. Kürt toplumu, tarım ve hayvancılıkla uğraşan kırsal nüfusun yanı sıra, güçlü savaşçı kabilelerden oluşuyordu.
8
Dönemin Kürtleri arasında Arap, Bizans, Abbasi ve yerel Arap emirlikleriyle çeşitli kültürel etkileşimler yaşanıyordu. Selçukluların gelişiyle Kürtler, Selçuklu Devleti’nin İslam dünyasında hâkimiyetini destekleyen askeri ve yönetim sistemine entegre edildi.
1
Selçuklu egemenliği altında Kürt beylerine tanınan yarı özerklik, yerel Kürt beylerinin kendi bölgelerini yönetmelerine olanak sağladı. Bu dönemde Kürtler, kendi geleneksel kültürlerini ve sosyal yapılarını koruyarak yaşamlarını sürdürdü (Minorsky, 1953). Selçuklu yönetimi, Kürtlerin askeri gücünden yararlanırken, Kürt beyleri de Selçuklu koruması altında güvenli bir yönetim sürdürebildi.
4
Bu dönemde Kürtler, Selçuklu ordusuna asker sağlayarak hem bölgedeki Bizans hem de Haçlı saldırılarına karşı İslam dünyasının savunmasında önemli bir rol oynadılar. Bu ortak savunma iş birliği sayesinde Selçuklular, Kürtlerle nispeten barışçıl bir ilişki kurdu.
3
Selçuklu Döneminde Kürt İsyanları
Selçukluların Kürt topraklarında zaman zaman karşılaştığı isyanlar, genellikle yerel beylerin veya hanedanların bağımsızlık arzusu ve Selçuklu otoritesine karşı koyma çabalarından kaynaklanıyordu. Kürt bölgelerindeki isyanların bazıları şu şekildedir:
Hakkari Bölgesi İsyanı: Hakkari bölgesinde Selçuklu yönetimine karşı olan isyanlar, özellikle yerel Kürt beylerinin özerkliğini kaybetme endişesinden kaynaklanıyordu. Hakkari beyleri, Selçukluların bölge üzerindeki vergi ve askeri kontrolünü zayıflatmak amacıyla Selçuklu yönetimine karşı ayaklanmıştır. Bu isyanlar kısa sürede bastırılmış olsa da, Selçukluların bölgedeki Kürtlerin özerklik taleplerine dikkatle yaklaşmasına neden olmuştur.
5
Revvadi Kürtlerinin İsyanı: Azerbaycan ve çevresinde etkili olan Revvadi Kürtleri, Selçukluların merkezi kontrolü artırma girişimlerine karşı direnişe geçmiştir. Revvadi hanedanı, Kürt nüfusun yoğun yaşadığı bölgelerde yarı bağımsız bir yönetim sürdürüyordu ve Selçukluların askeri baskılarına karşı koyarak bağımsızlıklarını koruma çabasında bulunmuşlardır. Revvadiler’in isyanı Selçuklu Devleti tarafından sert bir şekilde bastırıldı ve bölge yeniden Selçuklu hâkimiyetine alındı.
2
Hasanveyhî Kürtleri ve Direnişleri: Hasnaviler veya Hasanveyhî Kürtleri, Batı İran’daki Kürt topraklarında hüküm süren yarı bağımsız bir Kürt hanedanıydı. Bu hanedan, özellikle Selçukluların artan baskısı nedeniyle Selçuklu yönetimine karşı birçok kez isyan etti. Ancak Selçuklular, bu isyanları bastırmak için askeri operasyonlar düzenledi ve Hasanveyhî topraklarını doğrudan kendi kontrolüne aldı.
9
Selçuklular ve Kürt Beylikleri Arasındaki İlişkiler
Selçuklular, Kürt beylerini doğrudan yönetmek yerine onlara yarı özerklik tanımayı tercih etti. Kürt beyleri, Selçuklu ordusuna asker sağlama ve belirli bir vergi verme karşılığında iç işlerinde bağımsızlıklarını koruyabiliyordu. Bu politika, Selçukluların Kürt bölgelerinde güvenliği sağlama ve halkın sadakatini kazanma konusunda etkili oldu. Bu dönemde Selçuklular, Kürt beylerinin yerel otoritelerini destekleyerek, onları Bizans ve Haçlı saldırılarına karşı koruma altına aldı.
1
Selçuklu egemenliği altında Kürtler, askeri ve idari yapılara entegre edildi. Bu dönemde bazı Kürt liderleri, Selçuklu ordusunda komutan olarak görev yaptı ve İslam dünyasının savunmasında önemli roller üstlendiler.
3
Kürt Kültürü ve Sosyal Yapısı
11. ve 12. yüzyılda Kürtler, kabile yapısı etrafında örgütlenmiş, çoğunlukla dağlık bölgelerde yaşayan ve geleneksel yaşam biçimlerini sürdüren topluluklardı. Tarım, hayvancılık ve ticaretle uğraşıyorlardı, ancak aynı zamanda savaşçı yapılarıyla da biliniyorlardı. Kürtler, Selçuklularla karşılaştıklarında Arap, Pers ve Bizans kültürleriyle etkileşim halindeydiler ve bu dönemde İslamlaşma süreci hızlandı.
8
Selçuklular döneminde Kürtler, merkezi otoritenin baskısına karşı zaman zaman isyan etse de, çoğunlukla yarı özerklik statüsünde Selçuklu egemenliğine entegre oldular. Bu özerklik sayesinde Kürt beyleri kendi topraklarını yönetmeye devam etti ve Selçuklu ordusuna destek verdi. Selçukluların ardından Kürt toprakları, Artuklular ve Eyyubiler gibi diğer hanedanların da etkisiyle İslam dünyasında önemli bir rol oynamaya devam etti.
4