Daha Fazla

Bedirxan Bey İsyanı


Bedirxan Bey, 1802 yılında Botan Emirliği’nin başkenti Cizre’de doğdu. Ailesi, Kürt feodal yapısının en güçlü kollarından biri olmanın yanı sıra Bohti aşiretinin liderliğini üstlenmişti. Şerefname’ye göre Bohti aşireti, “Kürdistan’ın en etkili aşiretlerinden biri olup, kaliteli silahları ve safkan atlarıyla ünlüydü.” Bu güçlü aile, 14. yüzyıldan itibaren Botan Emirliği’ni yönetmişti, ancak Timur ve Akkoyunlu istilalarının olduğu kısa dönemler hariç. Cizre’de zarif ve ihtişamlı bir sarayda hüküm sürmekteydiler. Bedirxan Bey, babasının 1821’deki ölümünden sonra yönetimi devraldı. Topraklarında bulunan savaşçı aşiretlerden düzenli ve disiplinli bir ordu oluşturdu. Hakkâri Beyi Nurullah Bey ve Müküs Beyliği’nden Han Mahmud ile sağlam ilişkiler kurarak zamanının gelmesini sabırla bekledi. Osmanlı’nın Nizip Savaşı’ndaki yenilgisinden yararlanarak 1840 yılının sonlarından itibaren Kürdistan genelinde etkisini artırdı. Kuzey Kürdistan’da Kars beyleri ve İran Kürdistanı’ndan Erdelan Emiri ile de ittifaklar yaptı.

Ermeni tarihçi Safrastian, Bedirxan Bey’in yalnızca Kürtlere değil, Ermenilere, Süryanilere, Aramilere ve diğer topluluklara karşı da adil davrandığını belirtir. Hristiyanların dini özgürlüklerden faydalandığını, Cizre ve başka yerlerde ibadethaneleri bulunduğunu, Kürtler arasında ayrımcılığa uğramadıklarını vurgular. Bedirxan’ın yönetimindeki topraklardaki düzen, adalet ve güvenlik hakkında Rus bir gezgin de hayranlıkla söz ederek, Osmanlı ve Pers İmparatorluklarının yolsuz yönetimleriyle karşılaştırıldığında bu bölgelerin örnek bir nizam sergilediğini dile getirmiştir. Bedirxan Bey’in halk nezdinde güçlü bir destek kazanmasının temelinde hakkaniyet ve adalet anlayışı bulunuyordu. Ancak feodal bir toplumda derin ayrışmaları ve husumetleri ortadan kaldırmak sadece bu erdemlerle mümkün değildi. Osmanlı’nın Topal Osman Paşa komutasındaki kuvvetleriyle giriştiği güç mücadelesi sırasında bu çatışmalar yeniden alevlendi. 1847 yazına dek süren çetin savaşlar boyunca, Osmanlı’nın çağrısıyla bölgeye gelen İngiliz ve Amerikalı misyonerler, Hristiyan aşiretleri Bedirxan Bey’e karşı kışkırtmayı başardılar. Bu aşiretler savaşa katılmayı reddetti ve Bedirxan’a ödedikleri vergiyi keserek onu yalnız bıraktılar.

Savaş, üçüncü yılına girdiğinde herhangi bir askeri ilerleme kaydedilmeden devam ediyordu. Açlık, yorgunluk ve salgın hastalıklar, özellikle tedarik sağlayabilen Osmanlı için avantaj sağlıyor ve ayrışma ile iç karışıklıklara yol açıyordu. 1847 yazının başlarında, Topal Osman, Bedirxan’ın yeğeni ve Kürt kuvvetlerinin cephe komutanı olan Yezdanşêr’i kendi tarafına çekmeyi başardı. Bu durum, Cizre’ye giden tüm yolların Osmanlılar tarafından açılmasına yol açtı. Bedirxan, neredeyse tüm birliklerine komutanlık eden yeğeninin ihanetine uğrayarak, savunması daha kolay olan Eruh Kalesi’ne çekilmek için başkentten ayrıldı. Burada bir süre direndikten sonra uzlaşmayı kabul etti. Bedirxan, yakınlarıyla birlikte önce Varna’ya, ardından Girit’e (Candia) sürgün edildi ve nihayetinde Şam’a gönderilerek 1868 yılında orada hayatını kaybetti.

Yezdanşêr, Osmanlı yönetimi tarafından Hakkâri valisi olarak atandı. 1849 yılında Bâb-ı Âli, Bitlis Emiri Şerif Bey’i İstanbul’a göndererek yerine Osmanlı bir vali atadı. Bu şekilde Bâb-ı Âli, bağımsız Kürt beyliklerini Osmanlı İmparatorluğu’na dâhil etmiş oldu. Osmanlı’nın fetih savaşları, kırk yılı aşkın bir süre boyunca devam etti. Bağımsız bir Kürdistan kurma mücadelesi, kaybedilen beyliklere rağmen durmadı. Birkaç yıl sonra, Yezdanşêr önderliğinde, amcası Bedirxan’ın iktidardan düşmesine neden olan kişisel hırs ve çekişmelerle yeniden başladı. Kürt halkı üzerindeki etkisinden endişelenen Bâb-ı Âli, 1850 yılında Hakkâri valiliğini Yezdanşêr’den aldı. 1853 yılında, Osmanlı ordusu Rusya ile savaşa girdiğinde, padişahın cihat çağrısına rağmen Kürtlerin büyük bir kısmı savaşa katılmaktan kaçındı. Kürtler, Çar’ın ajanlarına büyük miktarda ödeme yapılmasına rağmen Rusya’nın tarafına geçmeyi kabul etmediler.


Kaynakça

  • 1.Chaliand, G. (Der.). Kürtler ve Kürdistan: Orta Doğu'da Kürt Ulusal Sorunu. Ayçanur Top (Çev.). Aryen Yayınları, 2021.